QIRIM CENKİ

Tanzimat fermanı, Osmanlı Devletni içinde kerekli meraqnı körmese de Avropada ses ketirdi.
Bu sırada, Tuna boyunda ilerilemege başlağan Rusiye, Osmanlı topraqlarğa soñ bermek ve bu topraqlarnı Avropalı devletler arasında paylaşmaq istey edi.
Ayrıca Rusiye, Osmanlı ortodokslarnıñ aqlarnıñ özüñe bıraqılmasıñı da istey edi. Ancaq Rusiyenıñ esabı tutmadı. İnglitere ve Frenkistan bu planı qabul etmeyip, rus ücümnı qarşısında Osmanlı Devletten taraf oldular.
Ruslar, İngliz ve Frenk quvetlerinden destek alğan Osmanlı quvetlerin qarşısında yeñildiler ve Aqyar elge keçirildi (1855). Osmanlı Devletni qarşısında mağlübiyetke oğrağanını sebebinden özüñi öldürgen rus çarı Birinci Nikolaynıñ yerine tahtağa keçken çar Ekinci Aleksandr, barışıq istemek mecbur edi.
1856 yılında yapılğan Paris Añlaşmasına köre; Osmanlı Devletni bir Avropa devleti sayılacaq, topraqları Avropa devletleriniñ kefaletiñ altında olacaqtı. Qara deñizde eki tarafın da arbiy gemileri bulunmacaqtı. Taraflar alğan yerleri bir birlerine keri bereceklerdi.
Qırım cenki 1853-1856 yıllar arasındaki Osmanlı-rus cenkidir.
Büyük Britaniya, Frenkistan ve Sardiniya Qırallığınıñ Osmanlı tarafından cenkke qoşulğanlar, Avropalı devletler Rusiyeni Avropa ve Aq deñiz tışında tutmaq maqsadınen cenk vaziyetini alğanlar. Cenk, ittifaq küçleriñ ğalebesinen bitken edi.


1. Cenkniñ sebepleri 2. Cenkniñ añlami ve müimligi 3. Cenkniñ başlanması ve ketişatı 4. Cenkniñ aqibetleri

Cenkniñ Sebepleri Rusiye, 1853 yılından itibaren Kavalalı Mehmet Ali Paşa buhranı sırasında taqip etken zayıf bir Osmanlı Devleti üzerinde tesir saası qurma siyasetini bıraqıp, bu devletinı yıqma siyasetini taqip etmege başlay. Bunı yerine ketirmek içün de muqaddes yerler meselesini qullandı. Osmanlı Devleti, hristianlarca muqaddes sayılğan Qudus ve çevresinde katolik ve ortodokslarğa çeşitli imtiyazlar tanığandı. 1853 yılğa kelgende imtiyazlar mevzusunda Rusiye ile katolikligiñ dünya masştabında imaye etken Frenkistan çatışmağa başladılar. Bu vaziyetnı manaçıq etken ve asıl maqsadı "Hasta adam" köznen baqqan Osmanlı Devletke ve onıñ kelecegiñe soñ bermek istegen Rusiye, İngliterege mirasıñ paylaşmağa teklif etti. Ancaq, Osmanlı Devletniñ topraq bütünlginiñ muafazasından tarafdar olğan İnglitere bu teklifni qabul etmedi. Bunıñ üstünde Rusiye, tek başına arekete keçip, Osmanlı Devletke bir ittifaq teklif etti ve bu devletiniñ sıñırları içinde yaşağan ortodokslarıñ qorumasını Rusiyege bıraqılmasını teklif etti. Osmanlı Devleti inglizlerniñ destegine işanıp rus isteklerini red etti.
Qırım cenki (1853-1856)

Cenkniñ añlami ve müimligi

Qırım cenki, Osmanlı devletine yardım etmekten çoq, Avropanıñ siyasiy statusınen bağlı edı. İnglitere içün müim olğan husus, Avropadaki küç muvazenesi edi ve bunıñ İngliterege qarşı bozulmasına izin berilemezdi. Bu sebeple, Avropanıñ status-kvonı tek taraflı iradelernen degil, "Avropa tınçlığı" içinde diplomatiya yolunen yapılacaqtı. Ayrıca 1848 yılında çıqqan Macar isyannıñ Rusiye tarafından qanlı bir şekilde bastırılmasınen yaralanğan Avropa azatlıqları qorunacaqtı ve muvazeneni Rusiyenıñ tek başına bozmasına köz yumılmacaqtı.
Frenkistanğa köre muvafaqietniñ anaqtarı İnglitere ile añlaşmaqtan keçe edi ve Qırım cenki bunıñ içün bir fırsattı. İnglitere ile Frenkistannıñ ortaq tüşüncesi ise Rusiyenıñ Avropa tışında tutulması edı. Böylece Avropa Büyük Devletler İttifağı şu neticeni teminlerdi: Rusiye, Avropa tışında tutulır edi ve büyük devlet statusından endirilir edi. Lehistan yañıdan qurulır edı. Osmanlı Devleti zamansız bir dağılmaqtan qurtılır edı.
Frenkistan Avropada kene üstün alğa kelir edi. Merkeziy Avropa devletler ve eñ çoq Prussiya devletler bu tüşüncelere qarşı edı. Hususan Avstriya, cenk soñunda yapılacaq añlaşmadan ve ortağa çıqacaq yañı status-kvodan raatsız edı. Qısqadan Ğarp devletler "nege" qarşı ve "ne" içün cenkleşecekler tam bilmey ediler. Böyleliknen, kerçek barışıq Añlaşması aman-aman iç bir meseleni çezemedi. Rusiye ile Ğarbiy Avropanıñ arası kergindi. Yani bir suvuq cenk bar edi. O aslında bir rus-türk cenkiñden çoq rus-ğarp cenki edi.


Cenkniñ başlanması ve ketişatı

Rusiyenıñ İstanbulda elçisi Aleksandr Mençikov istekleriniñ red etilmesinden soñra 19 mayıs 1853 yılında İstanbuldan ayrıldı. Rus orduları cenk bile ilân etmeden 22 iyün 1853 yılında Valahiyanı ve Moldovanı işğal etmege başladılar. Çar, bu areketiniñ bir cenk başlanuvı olmağanıñı añlattı ve bu teşebbüsiñ bir havfsızlıq tedbiri olğanını bildirdi. Ancaq, bu durum Avropanıñ statusını degiştirmege yöneliş edi. Bunıñ üzerinde Avstriyanıñ teklifi ile Viyanada bir konferentsiya toplandı. Faqat toplantıdan netice alınamadı. Bu sırada İstanbulda, Rusiyege qarşı cenk ilânı içün qalq padişağa basqı yapmağa başladı. Oktâbr 1853-te Rusiyege bir nota berildi ve Valahiya ile Moldovanıñ 15 kün içinde boşatuvı istendi. Rusiye bu notağa qaytsız qaldı ve tanılğan zamaniñ soñunda cenk aqiqatnen başladı.
Cenkin başlangıçında Osmanlı ordusu Balkanlarda muvafaqiyetli oldı.
Faqat Batumige yardım alıp barğan Osmanlı flotı 30 noyabr 1853-te Rus flotnıñ tarafından Sinopta batırıldı. Ruslarıñ bu apansız areketi ve Qara deñizde vaziyet üstünligi temenlemesi boğazlarnı ve İstanbulnı telükege tüşürdi. Bu vaziyet Avropa devletlerini raatsız etti. İnglitere ve Frenkistan aralarına kirip tarafları uzlaştırmaq istedi, ancaq yapılğan teklifi Rusiye red etti. Bunın üzerine Frenkistan ve İnglitere, Rusiyege bir ultimatum berdiler ve taraflardan şu isteklerde bulundılar: Valahiya ve Moldovadan çekilmesi Osmanlı Devletiniñ bütünlüğine riayet etmesi Ortodoksların protektsionizm iddiasından vazgeçmesi istendi
Osmanlı Devletinden Vatandaşlarğa teñ aqlar tanıması ve tatbiq etmesi Hristianlarğa menfiy muamelede bulunılmaması Ortaqlıq makemeler qurulması Hristian tebaadan bergi alınmaması teklif etildi.
Çar, ultimatumnı ve isteklerni qabul etmedi ve rus ordusına Tuna neerini keçip ilerilemek emrini berdi. İnglitere ve Frenkistan 12 mart 1854-te Rusiyege cenk ilân ettiler.
İnglitere ve Frenkistan, Osmanlı Devleti oğruna cenkke kirgende Avropa cemaatını qanaatlendirmek ve hususiy menfaatlar temin etecek tedbirleri almağa da ihmal etmediler. Bu maqsatnen 12 mart 1854-te İstanbulda; 10 mayıs 1854-te Londrada ve 14 iyün 1854-te de; Avstriya ile añtlaşmalar imzaladılar. Avstriya ile yapılğan Añtlaşma Tuna eyaletleriniñ rus ordusından boşatılmasını ögünden köz ögüne ala edi ve Avstriya, kerek olsa asker yiberecek edi. Bu sebepten 15 mart 1855-te Sardiniyada ittifağa qoşulmasını bildirdi.
Qırımğa yiberilmesini beklegen ingliz Koldstrim seymen polknı askerleri Gaydarpaşa yüksekliklerinde cenk devam etkende Osmanlı ülkesiniñ Epir, Etoliya ve Fessaliya eyaletlerinde rum halqınıñ isyan areketleri başladı. Yapılğan ihtarlar diqqatqa alınmadı ve bunıñ üzerine frenkler Pirey limanıña asker çıqartıp Yunanistannı qamaçav altına aldılar. Bu areket Yunanistannı tarafsızlığa mecbur etti ve Rusiye da bir ittifaqdaşını qaybetti.
Cenk Tuna, Kavkaz ve Qara deñizde kerginlik qazandı.
Tuna cebesinde vaziyet baştan Osmanlılar faydasına ileriledi. Faqat bir vaqıt soñra rus ordusı Silistraga qadar ileriledi. Bunıñ üzerine ingliiz ve frenkler Gelibolu yarımadasına asker çıqardılar ve çıqqan ordular Varna diyarına yiberildiler. Bu zamanda Avstriya Rusiyeni basqı altına aldı. Rus ordusı Silistra ögünlerinden çekilmege mecbur qaldı. Soñunda da Valahiya ve Bugdannı tahliye etip mudafaağa keçti. İttifaqdaşlar, Rusiyeni barışiqqa zorlamaq içün Qırım yarımadasında da bir cebe açmağa qarar berdiler. 20 sentâbr 1854-te 30 bin frenk, 21 bin ingliz ve 60 bin türk askerinden ibaret olğan ittifaq kuveti 89 arbiy ve 267 naqliy gemisiyle Qırımğa çıqarıldı. Ancak Qırım cenki tüşünilgen kibi qısqa zamanda tamamlanamadı. 1855yılın baarınde 140 bin kişilik bir ittifaq kuveti daa çıqarıldı.
Ruslar mağlüp oldu ve çekilmege zorunda qaldılar. Kavkaz cebesinde ise ruslar muvafaqiyet qazandılar ve Karsnı elge keçirmege muvafaq oldular. Bu vaqıtta Çar Birinci Nikolay öldu, onıñ yerine keçken Ekincı Aleksandr barışıq istemek zorunda qaldı. Barışıq şartları Avstriya tarafından özüñe berilgen bir ultimatumnen bildirildi. Ekinci Aleksandr istengen şartları esas tutıp barışıq teklifini qabul etti. Ondan evel 15 mayıstan 14 iyün 1855-e qadar Viyanada barışıq içün azırlıq körüşüvleri yapıldı ve Paris konferentsiyasi esasları belgilendi.


Cenkniñ aqibetleri

Kâğıt üzerinde, cenkniñ ğaliplerinden olğan Osmanlı devleti, aslında cenkten çoq büyük zarar alıp çıqqandı. Pek paalı olğan bu cenkni alıpbarmaq içün Osmanlı devleti, ödeme qabiliyetinden ziyade borc alğandır. İndustrializatsiyanı qaçırğanını içün iqtisatı eskirip qalğan devlet, bu borclarını ödep olamacaq ve 1881 yılında II Abdülhamit zamanında Ödünç Umumiy idaresiniñ qurulışınen, Avropalı devletlerin maliye nezareti altına kirip, yarı müstemleke olacaqtı. Ayrıca Frenkistandaki yeudi Rothschild qorantaniñ saibi olğan banklardan alınğan borclar neticede, yeudilerniñ vade etilgen topraqlarğa yerleşmesine mania olunamağan.
Qırım cenkniñ soñunda ilân etilgen İslâat Fermanı, Osmanlı islâ areketlerinde çok müim bir yer tutar. İslâat Fermanınıñ maqsadı, imperiya içindeki episige Osmanlı vatandaşlıq berip, qanunlar ögünde dinge baqmayip musaviylik teminlemek. İslâat Fermanı ile Ğarpta dolaşqan liberal tüşünceler Osmanlığa kirmege başlacaqtı.
Qırım cenki, İtaliya birligine ketken yolnı tezleştirdi. Cenkke asker yollap İnglitereniñ şırnığı ve Frenkistannıñ faal destegini qazanğan Sardiniya Qırallığı, cenkni közetken yıllarda İtaliya birligini quracaktır.