Qırımtatar yazıcısı H. Odabaşnıñ “Millet” gazetasında resmiy tiliniñ şekillenmesine qoşqan hissesi (1918 − 1920)

Qırımtatar yazıcısı H. Odabaşnıñ “Millet” gazetasında resmiy tiliniñ şekillenmesine qoşqan hissesi (1918 − 1920)

 Milliy oquv yurtlarında hocalıq yapqan muallimler, müessiselerde resmiy kâğıtlarnı hazırlağan hadimler, maişiyette ev donatmalarına aitli ecnebiy ıstılahlarnıñ qırımtatarca qarşılığını araştırmaqnen meşğul olğan avam halq bile bugün qullanğan tiliniñ az işlengeninden rahatsızlana. Onuñ funktsionanal imkânlarnıñ tarlığını, passivligini seze. Bu kibi hatır sorulacaq hallarda bulunğan yalıñız qırımtatarlar degil. Sabıq sovyet sıñırları çerçivesinde yaşap, bilingvistik (polilingvistik) mühitte terbiyelengen diger milletlerni de rastketirebilemiz. Mezkür türk-müsülman halqlarını tanıtqan bazı tetqiqatçılarnı esasqa alırsaq, bularnıñ çalışmalarında milliy terminologiya apparatınıñ ğayrıdan tiklenmesi ve bu yolda eski yazılı ceryanlarnen bir sırada folklor nümüneleriniñ ögrenilüv meseleleri de aydınlatıla. Köy-hocalıq, avcılıq, añaneviy tıbbiyet ve ilh. adetlerniñ yaşattırmasınen beraber zemaneviy mediya tehnologiyaları, siyasiy- içtimaiy, iqtisadiy-maişiy ve çeşitli mühim alanlarnı qavrayacaq luğatlar projeleriniñ ömürge keçirmesi ciddiy tüşünile. Maqsatları ise, marginal halqlar tarafından yayratılğan assimilâtsiya hücumından qorçalanmaq, milliy kimligini saqlamaqtır. Menmenlik hususında laf açqanda, mında etnonimik aspektini de közde tutmalımız. Albu ise, lehçeler yaki etnonim yaqınlığı cihetten birleşken türkiy halqlar qonğan yeri, mentaliteti, tarihi ve hatta din baqımından ayrı-ayrı qavimler olaraq sayılabilir. Her halda, mevzumıznıñ bu nazik tarafını ileride tafsilatlı olaraq incelemek içün kenarda qaldıramız. Ve şindilik qırımtatar terminologiya ilminiñ ilerilemesine hisse qoşqan zemaneviy tetqiqatçılarnı köz ögümizge alayıq. Misal olaraq, H. Kürkçi, S. Hüseyinov, A. Emirova, İ. Kerimov, M. Arslan, E. Ganiyeva, N. Seydametova, O. Rustemov, E.Veliyeva kibi müelliflerniñ biz seçken mevzusına bağışlanğan araştırmalarında til, edebiyat, huquq, gazetacılıq misalindeki sahalar açıqlanmaqtadır. 2003 yılından beri belli yonelişte çalışqan “Qırımtatar tili ve edebiyatı” İlmiy Araştırma Merkezini de añmalı. Qırımtatar ilminiñ şaraitlerini incelegen mezkür müessiseniñ müdüri prof. İsmail Kerimovnıñ añlatqanına köre, zemaneviy lingvistik terminologiyası ekseriy hallarda orta yahut aliy mekteplerniñ talaplarına riayet etmey. Çünki fonologiya, leksikologiya, frazeologiya ve semantikasını taqdim etken ilmimizde halâ daha aqsamlıqlarnı tapmaq mümkün. Bular terminolojik düzenini bozğan çoqmanalı, şübheli ve qaramaqarşılıqlı sözlerniñ ekseriyetidir. Halımızı yengilleştirmek içün yerli ve tış memleketler arşivlerinde saqlanğan qadim variyetimizniñ nümünelerini menimsemelimiz diye devamlay professor. Ukrayna devleti zamanlarında olğan Milletlerara münasebetleri ve sürgün etilgen vatandaşlar İşleri Komitetiniñ 2011 yılı hesabatını alırsaq, mında ise oquv terminologiyasınıñ işlenilmegeni sebebinden dersliklerniñ keyfiyeti aqsağanı, çeşitli fenlerni ana tilde alıp baracaq kadrlarnıñ tapılmağanı itiraf etile. Meseleni terence açıqlamaq niyetinen 1990 — 2011 ss. müddeti zarfında basılğan qırımtatarca derslikler cedvelini tizmek qararğa keldik. Faqat, bu işniñ ne derecede mürekkep olğanını yalıñız mahalliy maatbahaneleriniñ ziyareti esnasında añladıq. Bularda basılqan mahsullarnıñ kartotekası olmağanından ötrü İvan Födorov adına Ukrayna Kitap Palatasınıñ fondlarına müracaat ettik. Albu ise halqımıznıñ Qırımğa avdetten soñ, bugüngece matbuat yüzünden çıqqan qırımtatarca dersliklerniñ umumiy kataloglar halâ daha tizilmedi, desek yañılmamız belki. Her halda, bu soy statistik araştırmamız milliy terminologiya tarihiniñ incelemesinde mühim rol oynayacağından hiç bir şübhemiz yoq. Ve aşağıda kösterilgen dersliklerniñ neşrinen bağlı suallerni araştırırken, böyle nazik noqtalarğa rastkelinemiz:

 1. Bahs etilgen Komitetniñ hükümet ayırğan sermayelerniñ usulsız taqsimi. Filolog mütehassıslarnıñ milliy terminologiyanı temelden ögrenmek içün tavsiye etken projelerine lâqaydsızlığı. Ayrı sahalarğa mensüp ıstılahlarnıñ hasıl variyantınen az tanış olğan “mütercimler” ukrayinceden (rusçadan) ana tilimizge çeşitli günâhlıqlar ile çevirgen dersliklerniñ neşiretilmesine esassız destegi.

 2. Oquv qullanmalar bir kere degil, eki ve hatta beş kereden fazla ğayrıdan tüzetilip- tüzetilmeyip basıla. Çoqusı hallarda bu hesap, fizika, himiya, tabiatşınaslıq, biologiya, tarih ve ilh. fenler boyunca çıqarılğan kitaplar mektep talebelerniñ faydasına degil, zararına çalışa. Yani añaneviy şaraitlerde terbiyelengen balalarnı semantik ve ğayeviy cihetten çeşitli tehlükelerge oğrata.

 II. Cihan Muharebesinden evvel İsmail Gaspralınıñ yalñız “Terciman” matbaahanesinde yüzlerce kitaplar basılğanından ve bularnıñ arasında tabiy fenler boyunca dersliklerniñ varolğanını bilemiz. Mında, tabaqat-ul-arz (geologiya), riyaziyat, hendese, beden-i insan (anatomiya), coğrafiya ve ilh. fenlerine bağışlanğan kitaplar uydurma terminologiyası üzerinde degil, yıllarca şekillengen hususiy sözler üzerinde esaslanğandır. Avrupa dünyabaqışlarınen ayrılğan ulu mütefekkirimiz til bilgisi cihetten zengin variyet qaldırğanından şüphemiz olmadan qoşmaq lâzim ki, H.S. Ayvazovıñ “Millet” gazetasında kergin sürette aydınlatılğan tatarlıq-türklük tartışmalar milliy terminologiyasınıñ şekillenmesinde de büyük rol oynağandır.

 Öz vaqtında ıstılahlarnıñ meydanğa kelüv tarihi meselesinen yaqından tanış olğan H. Odabaş, avama halq ile ilmiy til üzerinde yapqan devamlı eksperimentler neticesinde böyle yaza: “Tilimizniñ şindige qadar işlenmegeninden ve halqnıñ söyleşken tilinde tapılmağan laflarnı öz tilimizden keliştirilip yapılacağına ya orusça ve yahut arapça, farsiden alınmaq fena adeti olğanından, bunday bir şeyge başta ıntılğan adamnıñ qarşısında pek büyük küçlükler çıqa. Lâkin men kerek eski, tarihiy türk-tatar til putaqları ve kerekse, şindigi zamanda yaşağan til putaqları içün bir çoq yıllardan berli çalışıp türk-tatar tiliniñ ne qadar bay, ne qadar keñ olğanını körüp bilgenim içün aytışuv tilde olmağan bir çoq sözlerni de tilimizniñ temelini, quruluşını közge alıp keliştirip yasadım. Yabancı sözler qatışmağan hiç bir til olmağanından halqlarnıñ alışıp añlağan ve qarşılığı aytılmağan sözlerni de qullandım...”.

 Bu lingvistik tecribesinen paylaşmaq niyetinen 1926 senesi Bakuda açılğan Birinci Bütünittifaq Türkoloji Qurultayınıñ minberine de çıqa. Ve umumtürk terminologiya apparatınıñ üç esası üzerinde tizilmesini teklif ete: 

 1) zemaviy-tehnikiy saasında ilerilegen Garbiy Avrupa ıstılahlar; 
 2) ruhiy-felsefiy alanında ise türk halqlarda menimsenilgen arabiy ve farsiy alınmalar; 
 3) yerli avam halq qullanğan özel sözler luğatıdır. Ayrıca aytmaq istermiz ki, Qurultayğa çağırılğan Qırım delegatsiyasınıñ avtoriteti büyük edi ki, mezkür toplaşuvnıñ protokollarından añlaşılğanı kibi, prezidyum ve ilmiy kâtipligi azalığına saylanğanlarından Bekir Çobanzade, Osman Aqçoqraqlı, Habibullah Odabaş arqadaşlarımız edi. Soñkisiniñ ise “Millet” gazetası sütünlerinde mirasqa qaldırğan çeşitli ıstılahlar luğatı da meraqlı:

Aqtaruv − baq: “tintüv” [Nasıl tinteler?].

Añlatuv − a) izahat: “...kitap haqqında oquyıcılarımızğa biraz malümat virmek içün soñundaki añlatuvdan bir qısmını gazetamızda basamız” [Yañı kitap]; b) naqil etüv: “Bu ormanlarnıñ içinde hiç bir zaman susmağan, daima şuruldap aqqan ve bu yerlerniñ keçmişi haqqında pek çoq hayaliy ertegeler añlatqan Uçansuvlar bulunır. Eger yazın onlarnıñ yanına varup otursañ, onlar saña bu yerlerde keçken tatar yaşavından pek çoq şeyler añlatırlar” [Dereköy]; c) ilân etüv: “Bir parça ustalıqlı bir tarzda köçürilgen Aqmescit tükânınıñ keçen künki resmiy añlatuvından bu tükânnıñ halqlar içün ne qadar faydalı olğanını körgen edik...” [Bizde cemaat tükânları].

Asravyurt − çocuqlar ocağı: “Pestalotsiy bir yaqtan çift çubuğınen oğraşmaqle beraber bir yaqtan da evsiz, yurtsuz balalar içün bir asravyurt − priyut açtı” [Dereköy].

Aylançıqlı − doğru olmağan, şüpheli: “Siyaset padişalıqlarnıñ arasında olğan bir çoq aytışıp qararlaşuvlarnı, gizli bir talay sözleşüv ve ahdlaşuvlarnı daha adiy manasıman aylançıqlı, dumanlı bir talay ayneciliklerni köstergen bir şey olup qala” [Siyaset ve işleklik].

Aylançıqsız − doğru: “İsmail bek eñ ziyade büyük ideallarınıñ artından cuvura, qırımtatarnıñ aylançıqsız, doğrudan doğru olğan faydalarına pek az vaqıt taşlay edi” [Dereköy].

Ayrıbilgiç − ehassas, mütehassıs: “...eviniñ müçeleri arasında balanıñ ruhunı, varlığını tanığan, onuñman oğraşqan ayrıbilgiç (mütehassıslar) yoqtır” [Dereköy].

Ayrısöz − ıstılah, termin: “...ayrısöz “termin, ıstılah” degen şey her millette şay, onlarnı yazıcılar, milletniñ tüşünicileri halq tiliniñ temeline uydurıp yasay, qullana, halq da oña alışa, alıp öz milliy adına” [Yañı kitap].

Aytışuv tili − halq tili: “şindigi zamanda yaşağan til putaqları içün bir çoq yıllardan berli çalışıp türk-tatar tiliniñ ne qadar bay, ne qadar keñ olğanını körüp bilgenim içün aytışuv tili olmağan bir çoq sözlerni de tilimizniñ temelini, quruluşını közge alıp keliştirip yasadım” [Yañı kitap].

Azbarcı − qapucı: “...bugün azbarcını “dvornik”ni de çıqardım. Hanege kelgen atlarnıñ ögünden cilap sata eken” [Şeherli tatarda oquv].

Baqıcı − seyirci: “...baqıcılarnıñ göñüllerinde dolaşqan bütün bu tüşünceler sahnadaki oyuncılarnıñ temiz, saf varlıqları qarşısında güzel, [...] bir talay duyğularnen de qarışa...” [Bağçasarayğa].

Bilgiaytuv − nazariy ders: “...lektsiya” yerine bilgiaytuv deseñ küleler, bu qaba, çirkin eken, lektsiya daha qolay ve daha dülber eken. Lâkin tüşünmiyler ki, halqqa ögretmek içün aytqanda bunlardan qaysını daha tez añlay” [Bilgiaytuv].

Bilgiç − baq: “ayrıbilgiç” [Tiyatrolarda]. Bizlemek − uclamaq, yontmaq: “...her şeysi olğan qavelerine, cıyayım halqnı başımda, oquyayım, oquyayım; artından da özüm aytıp, yahşı etip bir boşanayım, şapurıp köpüreyim, aytayım, aytayım; soñundan da qalemimi bizlep bir ertege yazayım ki, tatarnıñ şu yumulğan közü ya açılsıñ ya çıqsın!..” [Tatar ne içün gazet oqumay?].

Burunğı − evvel: “İki kün burunğı Millet»te “Ayanç hallarımız” adlı bir yazını oquğan olsañız, menim bugün evden ne çoq duvlap çıqqanını artıq añlağandırsız, ya?..” [Tatar ne içün gazet oqumay?].

Cala − lâtifeler, fıkralar: “Ahmet aqayçün aytılğan ne qadar cala “anekdotlar” olsa, maña yazıp cibersinler” [Küçük-Özenbaş köyü].

Cetim − qabiliyet: “Bizim tilimizniñ bu cetimi (talant ve istidadı) Hindu-Avrupa tillerinden farsça ile nemsecege pek oşay” [Yañı kitap].

Ciligi tatımaq − uyğan, kelişken; elverişli: “Nasıl birisini, qırq danesini de sevdim, ama bir parça ciligi tatığan birisini tapsañ, babası dünyanıñ altınını istiy, çalğı-çağana istiy...” [Ciligi tatımay].

Çalışıcı halq − amele, işçi halq: “Maddiy cihetten çalışıcı halqnen alış-verişçiler eşyanıñ degeri deñişken sayın öz çalışuv ve ya ki sanuv haqlarını da deñiştire bereler” [Bizdeki ocalarnıñ Çızıq − harakteristika: “Keçenlerde Taraqtaş yaşlar cıyıntısına açıq bir mektüp yazğan ve yaşlar cıyıntılarınıñ nasıl çalışmaq kerek olğanını aytacaq yerde, qırımtatar köyleriniñ toptan tögerek bir çızığını (harakteristikasını) çızıp çıqqan edim” [Yaman yazuv].

Elcuvarlıq − el yuvmaq içün donatım: “İlle o elcuvarlıq (rukomoynik), eviniñ eñ törüne çıqarıp qoyğan. Suvu, küzgüsi, sabunlığı, her şeyi içinde, cılım-cılım cıltıray...” [Şeherli tatarda oquv].

İşleklik − medeniy: “Dereköyniñ işleklik yaşavı içün laf aytqanda, onuñ eñ açıq çizgilernen qaysı tarihtan başlap körüngenini köstermege mecbur olmaqlığımdır” [Dereköy].

İşpançıq − İspanya grippi: “...doktor kelip de elini sallap “a, qorqmañız: bu işpançıqtır” dep, külgende, men içimden yahşı olğanım kibi, bunuñ ne olğanını ögrenmege qarar bergen edim” [İşpan hastalığı].

Keldiayaq − kelmeşek, yat: “...ocalar onlarğa bunlarnıñ başqa memleketlerde nasıl yasalğanlarını ve asrap çıqarılğan mallarnı bir talay keldiayaq milletlerge verip yibermegense, bunlarnı satuv hususında da özleriniñ faydalanmaları kerek olğanını ve bunuñ içün kerek olğan qolay yollarnı kösterip olurlar” [Yalı boyunda].

Kerçekler − faktlar: “...bunlarnı isbat etmek içün Qırımnıñ her köşesinde yuz biñlerce kerçekler (faktlar) vardır [Dereköy]”.

Kerekliler cıyıntısı − kooperativ, rus.: общество потребителей: “...kerek cemiyet-i hayriye, kerek köyniñ yufaq borç bankası, ve kerekse kerekliler cıyıntısı (kooperativ tükânı) ve bunday başqa yollarda o halqlarğa pek büyük yardımlarda bulunır” [Mevlüt bayramı].

Kirhane − çamaşırhane: “...bizim bu halımıznıñ hasta teline toqunsın ve özümniñ olmasın, alayım men onu, kiteyim o tatarnıñ camisi, medresesi, mektebi, klubı, kütüphanesi, kirhane her şeysi olğan qavelerine...” [Tatar ne içün gazet oqumay?].

Köçürmek − idare etmek: “Bir gazetanıñ başında oturmaq, onu köçürmek qolay bir şey dügül. Onuñ bir çoq yaqlardan bir talay mesuliyetleri var” [Gazeta meselesi].

Köçürüvci − idare etici: a)“Digerinde ise köydeki cıyıntılarnıñ defterleri, kâğıtları ve köçürüvci cıyınları (heyet idareleri) yerleşir” [Yalı boyunda]; b) müdir: “Körbekülniñ yuqarı mahallesinde keçinmeleri milliy idare tarafından berilgen tatar ocalarından birisi ve mektepniñ köçürüvcisi Abdulhamit efendi Baliçtir” [Yalı boyunda].

Körgü usulı − körgezme usulı: “...Pestalotsiyniñ bu usulına körgü usulı (наглядный метод) derler” [Dereköy].

Küçlük − zahmet, qıyınlıq: “Bunuñçün o ocalıqnıñ bütün küçlüklerine dayanıp turğan, Alime-Şerfe öz dayısınıñ oğluna nişanlanğance qadar sabır etken edi” [Tutqan yol]. Küldüriciler baq: “cala” [Bağçasarayğa].

Külkü − komediya: “Biñ ağızdan biñ türlü söz çıqar” degen qartlar, bütün bu ağızlardan “yahşı” degen sözni çıqarmaq pek küç bir şey, lâkin Fatma hanım buña muvaffaq olğan bir çingene toyunda külünecek ne olsa, hepsini alğan. Bu oyundan maqsat — külmek. Böyle küldürici oyunlarğa külkü “komediya” derler” [Tiyatrolarda].

Kündek − köbek: “...Kelin bolup tüşken curt / Kündegimni kesken curt / Qolım kirin cuvğan curt...” [Yalı boyunda].

Qaravcı − baq: “baqıcı” [Tiyatrolarda].

Qıbırdanuv − hareket etüv, davranış: “...ortalıqnı dirildetip yatqan bir zamanda, birden birge ustalıqnen yavaşlay, qadalıp qala, el-ayaqlarında öyle ince, öyle ustalıqlı hareketler, qıbırdanuvlar köstere ki, kişini özümen beraber oyunğa çeke, kişini bayılta” [Tiyatrolarda].

Qıbırdanuvsızlıq − hareketsiz, statikli: “Uzundan uzun monoloğlar (teklafetüvler), qıbırdanuvsızlıq ve cansızlıq onu sahnağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına qoyğandır” [Dereköy].

Qorçalav − himaye: “Yaqında köyümizde bir qorçalav heyetini sayladıq ki, bu heyette köyümizniñ mekteplerini kerçekten qorçalay. Zira, bu qorçalav heyeti fevral onda cemaatlarnı ve mektep balalarnı toplap hususiy bir imtihan yaptı. Balalar pek yahşı cevaplar verdiler, güzel-güzel şiirler oqudılar, halqlarnıñ yürekleri şeñlendirdiler, ve bu mecliste mektep faydasına olmaq üzere 446 kümüş 25 kapik aqça toplandı” [Ayırgül köyü içün].

Qorqunçaq − drama: “...bu oyun külkü dügül. Ortalıqta olğan muğaytıp ağlatıcı bir vaqadan alınğan. Bunday soñunda ölüm bolup, kişini cılatqan oyunlarda işte, padişa olamasa “drama”, qorqunçaq dirler” [Tiyatrolarda].

Qozğav − agitatsiya: “...lâkin bunlar hiç zaman qozğav (agitatsiya) biçimini almamalıdır” [Yalı boyunda].

Qural − alet: “Yol kitap (ustav), temel-kâğıt» (dokument), yertutar (представитель) kibi, iki sözden birleştirip yasalğan ve bir mananı köstergen laflarnıñ tatarcanıñ temeline uyğun olğanını belliymen. Çünki bizniñ tilde buña oşağan pek çoq söz birleşüvleri var. Cel-tirmen, suv-tiren, til- bav, azbar-qapu, çeke-çüy, at-satar, suv-basar kibi... Bunlar cel tirmeni, til bavı, çekken çüy, at satqan kişi, suv basqan yer, tekne qırğan qural (alet) ...” [Yañı kitap].

Miyin (miyinniy) − a) hayal, tüşünce: “Şindi neden buyuqup, Miyinleşip qaldıñ...” [Tatarnıñ halı]; b) ilmiy: “Osman efendi qırımlılar arasında miyinniy bilgi usulları ile terbiyelengen biricik kişilerdendir. Eñ çoq oğraşqan yaqları — tarih, filologiya ve ince sanatlardır” [Dereköy].

Müçe − aza, üye: “Bu zemstvoğa qırq bir müçe saylanacaqtır ki, bunlardan yigirmi beş danesiniñ tatarlar tarafından saylanmaq ihtimalı vardır” [Yalta zemstvosı ve tatarlar]. Oquv yurtu − qıraethane: “oquv yurtuna kelgende, bu kitap evinde yasalır, gazetler, jurnallar ve başqa türlü her zaman çıqqan kitapçıqlar ısmarlanır. Bir qaç ustolnen bir qaç iskami bulundırılır”. [Yalı boyunda].

Özduyğu − instinkt: “Her ne qadar analar instinktnen, yani özduyğu (sevq-ı tabiy)nen balalarnıñ arzu ve tileklerini, varlığını, ruhunı sezip olsalar da, onlarnıñ nasıl etip idare olunacağını bilmezler” [Dereköy].

Şebeke − ağ: “Şkolanıñ set “mektepler şebekesi”ne kirmiş bütün iptidaiy mekteplere maarif büdjesinden zemstvo ve şeher idareleri vastasıyle maarifniñ bir qısmı hükümet tarafından virilir, diye bir qarar qabul olunıyur” [Dereköy].

Teklafetüv − monolog: “Uzundan uzun monologlar, teklafetüvler, qıbırdanuvsızlıq ve cansızlıq onu sahnağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına qoyğandır” [Dereköy]. Temel kâğıt − resmiy evraq: “Özleriniñ Qırım hükümeti tarafından yiberilgenlerini aytmadan başqa, ellerinde hiç bir dokumenti, temel kâğıtı olmağan bir talay prokuror arqadaşlarından hiç bir şey añlamaq mümkün olmağanını körgen Qırım Parlament Bürosı reisi Seyidcelil efendi Hattatof bu işniñ nasıl ve ne içün yapılğanını soray, buña qarşı ise şu qarşılıqnı ala” [Yolsuz ve qanunsız işler].

Terazeli sürette − tüşünilip ölçüngen, mantıqlı tarzda: “Qafası yollu, sistematik bir surette terbiye olunğan, yaşav ve iş meydanına tüzgün ve terazeli sürette cürüp olacaq bir kişiniñ yetişmesi içün belli bir zaman içinde belli qurumlı terbiye ve oquv fabrikasınıñ sıqıcı, tüzeltici maşinaları arasından keçmek kerektir” [Yalta zemstvosı ve tatarlar].

Terbiyeciler − pedagoglar: “Qırımnıñ her tarafından cıyılğan orus pedagogları, terbiyeciler tatar mektepleriniñ usullı, intizamlı bir surette olmağanını ileri sürüp bunlarnıñ “mektep ağı”na alınamayacağını aytalar” [Dereköy].

Tintüv − teftiş etüv: “Aqtaruv ve tintüv iki türlü olur. Birincisi ayrı hususiy kişiler haqqında, ikincisi resmiy yapuvlar haqqında. Hususiy bir kişini varıp tintmek içün tintmege kelgen memurlarnıñ ellerinde qaydan kelgenlerini ve ne içün tintmek istegenlerini köstergen resmiy, mühürli bir kâğıtları olur. Onu eñ başta tintecekleri adamına kösterir, tintmek içün ruhset isterler, eger qarşı turmaq istese, zornen tintip kiterler. Resmiy yapuvlarğa kelgende ise, iş bütün bütünge başqa türlü yapılır. Bunlar hükümetniñ öz qanunlarına uyğun ve onuñ emniyetini qazanğan ve oña yardım etmek içün qurulğan yapuvlar olğanından, hükümet bunlarğa her istegen zamanında elini uzatıp olmaz” [Yolsuz ve qanunsız işler].

Töbendeki töşemesi − tahta töşemesi: “...sınıfnıñ töbendeki töşemesi (полы) birden birge olğanı kibi teşilgen kitken” [Biz ağlamayıq da, kim ağlasın?].

Uruştırmaq − qıyaslamaq: “Çelebi hanım bilen Fatma Şirin hanımnı uruştırıp qarağanda, birincisi yaş küçlü, ikincisi körümli, sınavlı bolup çıqa” [Tiyatrolarda].

Yapılıp sınalması − ilmiy amel: “Bizdeki bu til meselesi de şay bir soydan olğan bütün türk- tatarlar içün umumiy bir til yasap meydanğa ketirmek tüşüncesi ortağa çıqqanı kibi, bunuñ ilk yapılıp sınalması (tecribe-i ilmiyesi) bizim üstümizge yapılğan” [Tatar ne içün gazet oqumay?]. Yapuv − mesele, sual: “Dereköyniñ yarıqlandırıcı bir tilek kütken yapuvlarınıñ (meseleleriniñ) arasından “Tirilik”ni alğan ve yaqında basılğan cıyıntınıñ «Yol kitabı”nda kösterilgen tileklerine köre, yapacağı işleriniñ ne qadar büyük ve ne qadar ehemmiyetli olğanını köstermek istegen edim...” [Dereköy].

Yarıqlandırıcı − maarifnen bağlı olğan: “zemstvoğa saylanacaq kişiler memleketimizniñ işleklik, medeniy ve yarıqlandırıcı işlerini baqacaqtır” [Zemstvo ve sehim saylavları]. Yer bilgisi − coğrafiya: “...dünyada nasıl memleketler var? yer bilgisi (coğrafiya)”. Ve daha bunuñ kibi şeyler” [Yalı boyunda].

Yertutar − mebus, vekil: “Bu saylanğan kişiler, o milletniñ tamam yerini tutar, onuñ adından iş körürler. Onuñçün onlarğa yertutar (vekil) derler” [Tatar idareleri ve tatar milleti]. Yolbilir − mutehassıs: “...bastıracaq kibi basmahane tapılmağanı kibi, bu işlerni üstüne alacaq yolbilir kitap alış-verişçileri de yoq” [Dereköy].

Yolkitap − ustav: “yolkitap (ustav), temel-kâğıt (dokument), yertutar (predstavitel) kibi, iki sözden birleştirip yasalğan ve bir mananı köstergen laflarnıñ tatarcanıñ temeline uyğun olğanını belliymen” [Yañı kitap].

Yolköstericiler − instruktsiyalar: “Maliye müdirliginde kassalar tasırday, para yoq. Şindilik (instruktsiyalar) yolköstericiler çıqarıp yatalar” [Ciligi tatımay].

 Resmiy qanunlardan qaçınmağa, sade, añlayışlı üslübinen oquyıcılarnıñ gönyulini almağa çalışqan H. Odabaş milliy matbuat tarihinde körümli şahs sıfatında pekinilir. Şu arada kendisini demokratik ğayeleriniñ izleyicisi olaraq tanıtqanına baqmadan, kimerde lingvistik cihetten qatiyligini duydurğan “Millet” gazetasında bile usanmaq bilmez bir til haveskârı sımasınen aydınlanmağa muvaffaq ola. Böyleliknen, o, uzun müddetli araştırmalarnıñ neticelerini ömürge keçirmesinen oğraşırken, sıra-sıra yañı sözlerni meydanğa ketire ve milliy tilniñ toqtamadan daima harekette bulunğanını israrlıq ile añlata. Çünki halq ağız yaratıcılığı devrinden üstün kelgen yazı, matbuat zamanında biz yalınız til sahibi degil, hatta söz müellifi olmamızğa inana. Faqat, qırımtatar lisanınıñ tamırları nesli az qalğan qaraylarda saqlanğanını tariflep fursatnı qaçırmamaqnı teklif ete:

 “... Qırımtatarlarnıñ temiz tili tek qaraylarda qalğan edi. Onlar da özleriniñ aslında-temelinde tatar olğanlarını unuta, tatarlarnıñ dinine açuvlanup öz tuvğan tillerini taşlay, ne din, ne de qance aralarında hiç bir qardaşlıq olmağan oruslarnıñ tillerini alalar...”.

 Metinden añlaşılğanı kibi, eskiden qırımtatar himayesi, til tesiri altında bulunğan diger halqlarnıñ ağız ve yazılı yadikârlıqları da mevzumız içün pek meraqlı. H. Odabaşnıñ bahs etkeni kibi, bularnıñ eserlerinde qırımtatarlar çoqtan unutqan hususiy sözlerni, ıstılahlarnı da tapmaq ihtimalı bar. Yani bu zamanımızğa qadar saqlanğan qaraylarnıñ mecmuaları, cönkleri; urum ve ğağauzlarnıñ ruhiy felsefiy abideleri ve ilh. Bu oğurda da qırımtatar diasporası yaşağan Romanya, Türkiye köylerine yapılğan folklor ve dialektolojik ekspeditsiyalar neticelerini de ilmimiz içün yararlı sayılabilir. Ve zanımızca, milliy terminologiya apparatını ğayrıdan quruv işleri sayesinde yañı-yañı müellifler, qıymetli eserler, elyazmalı kitaplar tapılmaq ihtimalı bar. Böyleliknen, meydanğa ketirilecek büyük elektronik arşiv fondları vastasınen qırımtatar halqınıñ tarihinde ögrenilmeyip qalğan boşluqlar tamamlanmaq imkânını evvelden köremiz. Nihayet, Qırım matbuat hayatına qaytqanda, közümizge “Azat Qırım” gazetasında añaneviy sürette basılğan almanca- qırımtatarca, qırımtatarca-rusça harbiy terminolojik luğatçeleri çarpa. Bu yerde, müsülman ehalisiniñ harp işi sahasındaki bilgilerni arttırmaq maqsadınen devamlı sürette gazeta abunecilerine nümayış etilgen materiyallar halâ bugün qıymetini coymağandırlar. Bulardan bir-eki örnek ketirmeğe lâyıq sayamız. Bu:

 1) harbiy rütbelerni tanıtqan sözler:

 mulâzim (лейтенант), yüzbaşı (капитан), biñbaşı (маёр), qaymaqam (подполковник), miralay (полковник), mirliva (генерал-маёр), ferik (генерал);

 2) askeriy teşkiller:

 tayfa (экипаж), bölük (группа), liva (бригада), alay (отряд), askerler bölügi (воинское соединение), asker sırası (колонна войск), taqım (взвод), tabur (батальен), bölük (рота), top alayı (артиллерия), zenit topları (зенитная артиллерия);

 3) cephe-stratejik noqtaları:

 qısım (участок); hat (линия); cebe arqası (тыл фронта), tayyare meydanı (аэродром), ambar (склад), harbiy noqtalar (военные объекты);

 4) ağır zırhlı maşinalar:

 pike tayyaresi (самолет-пикир), bombarduman tayyaresi (бомбардир), avcı tayyaresi (истребитель), tayyare gemisi (авионосец), geminiñ kögertesi (палуба), geminiñ qaburğası (борт корабля);

 5) donatmalar ve levazımat:

 sedye (носилка), miğfer (каска), canavar düdügi (сирена), pervane (пропеллер), çar (калибр), fişenk (патрон), hava fişenki (ракета);

 6) ayrı cephe hızmetçileri:

 istihkam (сапёр), sıhhiya (санитар) ve ilh.

 Böyleliknen, H. Odabaşnıñ ve diger müelliflerniñ publitsistik eserleri misalinde körgenimiz kibi, eski gazeta metinlerinde qullanılğan eksplikatsiya elementleri, yani havuzlar (tırnaçıqlar) içersindeki rusca ekvivalentleri, yoqsa tercimesine dayanmağan ecnebiy ıstılahlarnıñ qırımtatarca izahatları kommunikatsiya tesiriniñ küçüni arttırmaq; oquyıcınıñ türlü sahalarğa bağlı olğan mühim malümatlarnıñ ğayesini terenden açıqlamaq içün qullanılğandır. Meraqlısı şu ki, metinlerdeki bilingvistik tekrarlanuvlar sovyet hükümetiniñ başlağan assimilâtsiya kampaniyasından evvel rastkeline. Halbu ise 1930’nci senelerde yayınlanğan Qırım müsülman neşirleriniñ mündericesini tahlil etkende, mında çoqusı qırımtatarca hususiy terminlerni kommunistik ğayelerine uyğun kelgen ıstılahlarnen avuştırılıp turğanını seyretemiz. Velhasıl, tarihiy devirlerniñ ğayeleri ne qadar deñişilirse deñişsin, faqat neticesinde mezkür doğma til meselesiniñ kerginliginden yalıñız türk olmayıp, slavyan halqları bile globalizatsiya sayesinde büyük qasevetler çekkenini kimseden gizlemey. Soñkileri ise, hatta añsızdan rus yazısınıñ latin hurufatına avuşılmaq tehlükesinden rahatsızlıq çeke. Bu bilingvizm meselesi “Terciman”nı leksika, frazeologiya ve grammatika baqımlarından araştırğan L. Köroğlunıñ maqalelerinde de güzel açıqlana. Tenqitçi İsmail Gaspralı qırımtatar metinlerinde sıq-sıq qullanğan rusca ekvivalentler ve izahlar vastasınen mezkürniñ üslübini açıqlamaq niyetinen yañı yollarını, usullarını aydınlatmağa ğayret köstere. Haqiqaten, evvelki matbuatımıznıñ milliy ahenkni, koloritni çizecek, milliyligini aydınlatacaq olsaq, bu yerde sadece til aktsentini degil, yazıcılarımıznıñ añaneviy qırımtatar dünyabaqışını, mecazlı tüşünceleriniñ tiziliş şeklini ve daha sıra-sıra mühim inceliklerini de közden qaçırmamalı. Qırımtatar tiliniñ huquq terminologiyası mevzusında tezini qorçalağan O.G. Rustemov halqımıznıñ hasıl ıstılahlarını Qudatqu Bilik, Codex Cumanicus, Qadı Askerler defterleri, Qırım Hanlığı yarlıqları kibi ve diger asar-i atiqalarından araştırıp meydanğa çıqarmaqnı teklif etse, biz daha bularnıñ ekinci ocağı − milliy matbuatımızdır, diye sayamız.

 Yayınnıñ yerini fazla almamaq içün maqalede olğan bütün dipnotlarını sildim.