I. Qırımtatar Qurultayınıñ neşir orğanı “Millet” gazetasınıñ hayatından levhalar

Qırımtatar halqınıñ milliy gazetası olğan “Millet”ni müstaqil neşri olaraq terence ögrendigimiz sayesinde çoq tesadüfli, evvelde bizge sır olup kelgen malümatlarnı tapamız. Yañı bilgiler ve keşflerine malik olamız. Misal olaraq, Habibullah Odabaşnıñ qırımtatar milliy neşir işine qoşqan hissesine tenqidiy bir nazar taşlayıq. Hususan, “Millet” gazetasınıñ ömrüni nefis edebiyat ve gazetacılıq nümunelerinen yaraştırğan Odabaş, oquyıcılarğa özüni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqitçı, tilci ve eserlerinde realizm bediy usulnı qullanğan yazıcı olaraq tanıttı. Eserleriniñ sadeligi, fikir etüv serbestligi ilk baqışta primitiv olup körünse de, tarihiy malümat ve bediyligi cihetinden ğayet meraqlı ve qıymetlidir.

Müellif, öz eserlerinde halq, daha doğrusı, qırımtatar şivelerini birleştirip, orta tilde yazğan ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastasınen «Millet» gazetasınıñ evvelde mühürlenip qalğan siyasiy-ğayeviy stereotiplerini bozmağa çalışa. Habibullah efendi bu çatışmalı meseleni böyle tarif ete:

«Başqa türlü yazmaqçün gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca yazasıñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer beremiz, başqa yazılarıñnı qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksiñ, öz memleketimde öz tilimnen yazmağa yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq şeylerimni gazetniñ ortasından çekilgen bu qara çizginiñ astında ertege suretinde yazmağa mecbur olam...».

Mında «Mevlüt bayramı» ertegeniñ müellifi gazeta idaresine nisbeten şikâyetlerini bildirmek degil de, qırımtatar ehalisiniñ siyasiy dünya baqışlarını kötermekni, tazertmekni tüşüne. Bütün Qırım müsülmanlarını milliy ruhta terbiyeley. Bu söz ustasınıñ edebiy-tenqidiy, publitsistik, bediy eserlerni terence ögrenir ekenmiz, onuñ «Millet» gazetasında 1919 senesiniñ ortalarında, bir qaç ay baş muharir vazifesini eda etkenini añlaymız. Bunuñ isbatı olaraq neşirniñ sahifelerinde “Çatırtavlı” adınen basılğan «Basmahane işleri», “Gazeta meselesi”, “Gazeta” kibi maqalelerdir. Soñra aynı şu yılnıñ sentâbr ayından itibaren ise gazetanıñ başına Osman Murasovnıñ kelgenini “İdareden” serlevhalı qısqa bildirüvniñ mündericesinden añlamaq mümkün:

“Millet” gazetası bugün yineden çıqmaya başladı. “Millet” evvelkisi kibi yine de siyasiy, edebiy, içtimaiy ve iqtisadiy <...> bir gazettir. Neşir muvaqqat Vaquf Komissiyası olduğından “Millet” yeñi teşkil olunan Duhovnıy Pravleniyası ile Vaquf Komissiyasınıñ resmiy naşir-i efkârı tanılacaqtır. “Milllet”niñ baş muharriri ve müdir mesuli sabıq “Bürhan-ı teraqqi” ve “Hamiyyet” gazetalar muharriri bulunan, Birinci Qırım Qurultayı azası Osman efendi Murasovdır. İki seneden beri bir hayli boyalara kirüb çıqqan “Millet” bugün artıq “bitaraf” bayrağı altına çıqtığını ilân idiyur...”.

Yuqarıda bahs etkenimiz kibi, H.S. Ayvazov muharrirlikten ketken soñ, işini ğayrıdan başlağan gazetanıñ vaziyeti deñişe. Bu avuşmalarnıñ bir qaç tarafını açıqlayabilemiz:

1.             Muharririyetniñ Aqmescitteki “Teatralnaya” aralığından “Kantarnaya” soqağına köçmesi;

2.             Devlet tarafından gazeta içün ayrılğan para mıqdarınıñ eksilmesi;

3.             Oquyıcılar abunesinden olğan kelir faiziniñ aşağı enmesi;

4.             Nezaret tazıyıqı ve daha maaşlarnıñ eksilmesi neticesinde gazeta hadimleriniñ işten ketmesi. Bundan ötrü, kündelik neşirniñ münderice cihetinden zayıflaşması;

5.             Elektrika, kâgıt, böya ve başqa teşkiliy-tehnikiy istimalları içün olğan borçları neticesinde matbaa maşinalarınıñ toqtaluvı.

Bu sayede ucuz satın alınğan basma malzemeler keyfiyetiniñ farqlığı. Gazeta sanlarınıñ öz vaqtında çıqmayuvıdır. H. Odabaşnıñ «Gazeta» adlı maqalesinde «Millet» gazetasınıñ faaliyeti haqqında bergen malümatlar ve şahsiy araştıruvımıznıñ neticelerine bazanğan cedvelimizde bazı noqtalarını açıqlayaraq, mevzumız boyunca evvel yapılğan bazı çalışmalarnı kenişlemege yañı imkânlarını köremiz. Misal olaraq, 1918 senesi sentâbrde «Millet» idaresiniñ Kantarnaya soqağına köçmesinen beraber özüne «Qırım ocağı» gazetasını da qoşup kenişlengenini qayd etmek mümkün. Bugünde Aqmescit Devlet Arşivinde saqlanğan «Terciman» gazetasınıñ cıltlamasında közümizge “Qırım ocağı” bayram ve cuma ertesinden başqa her kün çıqqan siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetası çarpqan edi. «Millet» niñ bergen haberine köre, bu kündelik neşir 1917 senesi iyünniñ 30-dan itibaren neşir etilmege başlağan edi. “Qırım ocağı” gazetanıñ tarihiy sahifelerinde M. Qurtiyev, H. Cahid, R. Muratov, H. Rahmiy, M. Şerefeddin, Fehmiy kibi icadiy simalarnıñ bediy, ilmiy, siyasiy eserlerinen beraber folklor nümuneleri, ilânlar ve oquyıcılar tarafından idarege adına yazılğan mektüpler, qıymetli haberlerni rastketirmek mümkün. Halbu ise, gazeta yalıñız 1917 senesi iyün ayından 1918 senesi sentâbr ayına qadar V. İbrahimovnıñ, M. Qurt-Memetovnıñ naşirligi ve A. Arifniñ muharrirligi altında «Qırım ocağı» basmahanesinde çıqqan edi.

“Millet” gazetası çerçivesinde tapılğan medeniy hazineleri üzerinde başlağan qoñuşmamıznı devam eterek, “Millet” matbaahanesinde çıqqan siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy kündelik neşirleri “Al bayraq” ve “Millet işi” gazetalarını da rastketiremiz. Bular “Qırım ocağı” kibi mezkür arhivniñ kataloglarında qayd etilmegeni kibi, “Millet” gazetasınıñ nüshaları ile qarışqandır. Velhasıl, üstünde muharriri: yazıcılar heyeti olaraq yazılsa, “Al bayraq” qırımtatar sosyalistleri, “Millet işi” gazetası ise H. Ayvazovnıñ idaresinde çıqa. Hususan, sosyalistlerniñ muharrirligi altında olğan neşirniñ vazifesi qırımtatarlarnı rus inqilabiy gazetalarnıñ soñ haberlerinen tanış etmekten ibaret edi.

“Millet” ve yuqarıda añılğan kündelik neşirlerniñ tış körünişi üzerinde mualâzalar yapmağa ağır. Yalıñız “Millet” matbaasında çıqqan gazetalarnı alğanda, bularnıñ halı pek acınıqlı olğanını köremiz. Ğaye, münderice cihetinden küçlü olğan “Millet” — “Terciman” gazetasınıñ yüksek tehnikiy üstünligine nisbeten pek fuqare: kâğıtı qaba, harfleri silingen, fotosuretlerden ise acizdir. Buña başqa taraftan yanaşsaq, mında belki arhiv hadimleri ve ya devletniñ lâqaydsızlığı neticesinde Qırım müsülman halqınıñ eski basma orğanları slavyan neşirlerine baqqanda, zayıf halındadır. Mında sahifeleri ipranıp tökülğen, yırtılğan ve hatta bazı cıltlarından parçalar kesilip alınğanı körüne.

Yayınnıñ yerini fazla almamaq içün maqalede olğan bütün dipnotlarını sildim.