“Azat Qırım” gazetasında “Qurultaycılar devri” edebiyatı qırımtatar milliy devletçilikniñ temsili olaraq

Birinci Qırımtatar Qurultayı devriniñ ğayelerini canlandırmaq ve öz abunecileriniñ milliy ruhnı beslemek arzusı ile “Vaazlarımız”, “Mekteplilerge yardım”, “Hocalarğa yardım”, “Teatr”, “Edebiyat” kibi rubrikalarnı devamlı sürette sütünlerinde basqan “Azat Qırım” gazetası bugün milletimiz içün altın hazine misalinde sayılabile. Neşirimiz, muharebe şaraitleriniñ mürekkepligine baqmadan, mündericesini zenginleştirmek içün keçmişke ait malümatlarnı, qıymetli manzum ve nesir parçalarnı araştırıp meydanğa çıqara. Tabiy ki, bu araştırma işini öz başına degil, samimiy oquycılar ile birlikte yapa. Böyleliknen, etrafında göñyülli bir komanda toplap gazeta sahifelerini canlı entsiklopediyağa çevire.

Misal olaraq, bu yerde milliy teatrimizniñ ağır talihini incelegen Ebadullah Grabov; edebiyat ve ana-tilimizniñ özelliklerinden bahs etken Abdullah Zihni, harbiy Qırımnıñ içtimaiy-siyasiy durumını aydınlatqan Necati Seydahmetlernen beraberlikte qurultaycılardan Çelebicihan, Aqçoqraqlı, Özenbaşlı, İlmiy, Lâtifzade ve digerlerniñ qalemi astından çıqqan bediy eserler basılır.

Meraqlı şu ki, gazetada 1942 – 1944 seneleri zarfında tab olunğan çeşitli fotoresimlerniñ miqdarı az olmasa bile, nedendir bularnıñ arasında medeniyet erbaplarımıznıñ sımaları yoqtur. Aksi taqdirde, bu qalemnen yazılğan İ. Gaspıralı, N. Çelebicihan, İ. Veliniñ bir-eki portretidir. Sebebi, belki materiyallarnıñ qıtlığındadır. Bunu gazeta hadimleriniñ oquyıcılarğa yapqan çeşitli muracaatlardan ögrenmek mümkün.

İşte, 1942 senesi iyun 23’te basılğan bir “Muracaat”nı oquyıq:

“Elinde sağlam qalemi olğan efendilerniñ “Azat Qırım” gazetasınıñ idaresinde çalışmaları, yahut da öz maqalelerinen gazetağa iştirak etmeleri, milletke büyük fayda ketirecegini nazarğa alaraq Kemal Cemaleddinov, Hamit Lâtifzade efendileriniñ “Azat Qırım” idaresinde daimiy sürette çalışmaq içün kelmeleri istenile. Öz qalemine işanğan diger efendilerge de aynı ricada bulunamız, çünki gazetada keniş kütlelerniñ iştiragi olmadan halqnıñ istegini qanaatlendirmekniñ çaresini bulmaq küçtir”.

Bugün, R. Hayaliniñ qayd etkenine köre, aynı yılnıñ başlarında Qırım Müsülman Komitetiniñ yayın organı “Azat Qırım”da 14 (on dört) adam çalışa edi. Malümatnıñ tasdıqını “Azat Qırım”nıñ yıl dönümi” degen maqalede tapamız. Her halda, bu soy muraacatlar ve tarihçiniñ bergen haberlerlerni qarşılaştırıp, gazetada çalışmaq istegenlerniñ sayısı daima deñişkenini añlamaq mümkün. Bu yerde, “İdareden” degen daha bir qısqa “Bildirüv” diqqatqa şayandır.

Muharririyet, oquyıcılar içün hazırlağan tesirli hitapnamede halq azatlıq mücadelesiniñ mühimligini añlatırken, her kesni milliy ğaye etrafında toplanmağa; bolşevizm devrinde adları añılmağa yasaq etilgen ediplerimizniñ ömür ve faaliyetine dair bilgilerni genç nesilge tanıtmağa çağıra. Vesile, N. Çelebicihannıñ doğum-ölüm tarihi; onuñ ile şahsiy tanışlığı sayesindeki teessüratlar, hatirelerni yazmaq içün anketalarnı nümayış ete.

Gazetada edebiyat erbabı üzerinde yazılğan malümatlarnı birge ketirip, bularnı nesir, şiir, ithaf, nazire, hatire, haber, maqale olaraq tasnif etebilemiz. Qırımtatar halqınıñ hayatında mühim yerini alğan Çelebicihannen alâqalı hatireler de meraqlı. Söz kelimi, H. Taşçınıñ “Esnaflar haqqında” maqaleni hatırlamaq kâfidir.

Müellif, Qırımnıñ Bağçasaray, Qarasubazar şeherlerinde 19’ncı asırnıñ soñunda çoqluqnı teşkil etken sanaatkârlarnıñ hiyeyarhiya sistemini açıqlayaraq, edipniñ ömründen böyle levhanı añıp keçe:

“Bir çoq sanaatkârlarımız, pek çoq münevverlerimiz genç ekende içkicilik yüzünden ğayıp oldular. Söz sırası, aqlımda qalğan şöyle bir hadiseni qayd etmeden keçemeycegim. Merhum Çelebicihan efendiniñ yaqın dostu Türkiyeden mastika (?) yollamasını istey.

Merhum, dostunıñ ricasını red etmeyip yollay ve şişeniñ üzerine şu şiirini yaza:

“Ey, ecdadımıñ sever suyı,

Kit dostumnıñ dimağını süsle.

Çoq fenalıq ketirdiñ sen bu nesle,

Çıq, kökte melekleri de pisle”.

Nöman Çelebicihannıñ efsanelernen yoğurlaşıp, qarışıp ketken biyografiyasını ögrengende bu dörtlükniñ özelligini tasdıqlamaq içün ayrıca araştırmalar kerek. Velhasıl, qırımtatar edebiyatınıñ tarihinde buña benzer olaynı Hasan Çergeyniñ icadında da bulamız. Şair, 1930’ncı seneleri Sovyet mahbüsler kamplarında bulundığı zaman “Aqay” şiirini bir qazançıq üstünde inenen oyup çıqa. Dedesinden qalğan eşyanı aile variyeti olaraq saqlağan torunları arap yazılarını bilmegeninden ötrü, bularnıñ qıymetini añlamay edi. Yalıñız 2006 senesi qazançıq prof. İsmail Kerimniñ eline tüşüp, mezkür eserniñ mündericesi oquycılarnıñ keniş dairesine tanıtıldı.

Qırımtatar cemiyetini sarsıtqan şuur buhranınıñ ögüni kesmek maqsadını tüşüngen gazetamız, Çelebicihan şahsiyetinde halqnıñ büyük ümüt ve emellerini tapa. Ve, mezkürniñ teren manalı eserleri vastası ile oquyıcılarda ğayıp ettirilgen milliy-ruhiy degerliklerini tiklemege ıntıla. Örnek içün, bu kirilce degil, mahsus latin elifbesi esasında basılğan “Ant etkenmen”, “Yolcu ğarip”, “Sarı tülpan”, “Qarılğaçlar duası” kibi original şiirleri ve hikâyesidir.

Millet lideri − Nöman Çelebicihannıñ şehitlik obrazını qoyu renklerinen mükemmelleştirgen C. Seydahmet, N. Baybörü ve olarnıñ “Azat Qırımda” arap yazısıle basılğan “Antlı qurban” ve “Açuv” eserlerini közden qaçırmaq haqsız sayılır. Anca, bular N. Çelebicihan ile İstanbul tahsili devrinden yaqın tanışlığında bulunıp, fikirdeşlerinen beraberlikte “Qırım talebe cemiyeti”, “Vatan” kibi teşkilâtlarnı meydanğa ketireler. Qırımtatar devletçiliginiñ eskizlerini de mında sızmağa başlaylar. İlk matbu mahsullarından ise − 1912 senesi çıqqan “Yaş tatar yazıları” adında bediy eserler toplamıdır. Yuqarıda adı keçken Dobrucalı N. Baybörüniñ icadını – işte bu kitapqa kirgen “Doğru söz yerge tüşmez” eserinden tanımağa başlaymız. Baybörüniñ edebiy faaliyetni izleyerek, ekinci şiirini, yani “Açuv”nı başta 1918’nci senesi “Millet” ve soñra ufaq tüzetmeleri ile 1944’te “Azat Qırım” gazetasında rastketiremiz. Vesile, arap elifbesinden latin yazısına aqtarılğan şiirini nümayış etemiz.

Açuv

(Çelebicihanğa)

Quvvetlü ruhuñ evlâ, pek bilirmen,

Çatırtavnıñ sihirli bulutlarında,

Tavvaf qılup melekday aylanadır,

Han sarayınıñ ümütlü curtlarında.

Mına! Seniñ tolquna al kölegiñ

Caş tatarnıñ qurulğan mihrabında.

Nur oyukte üyürgen bar batırlar

Cürecekler ölüminiñ tik capında.

Tüzmi göñül, tüzalmay!..

Can konalmay!..

Endi bizge yoq qaytuv açuv almay.

Duyğular kerginligini ifadelemek ve kerekli sözleriniñ manalarını vurğulamaq niyetile toqtav işaretlerini qullanğan müellifniñ yerine belki bu şiirni ayrı-ayrı satırlarğa bile bölmezdik. Yani, aslında eser semantik cihetten bir monolitke beñzey. Bunu tek başına oturıp, sessiz veya halq ögüne çıqıp köterinki davuşınen oquğanda añlamağa başlaysıñ. Bu olaynıñ açıq misalini Bekir Çobanzadeniñ “Çubar baraq” degen şiirinde de körebilemiz.

B. Çobanzadeniñ bediy mirasını yaş nesige tanıtmaq niyetinen mezkür manzumeni seslendirmege de tutundım. Böyleliknen, alçaq göñyülli, avam halqınıñ merd harakterini (belki öz talihini evvelden körüp) tasvir etken “Çubar baraq” şiirinde qullanılğan koloritli şivesine uymaq, satırlarda müzik notaları kibi yerleştirilgen fikir aktsentlerini doğru oqumaq zorunda qaldım. Anca, şair körgen “Çubar...”nıñ mühim ğayesini diñleyicilerge ulaştırmamaq havfından pek saqına edim.

Nihayet, Çobanzadeniñ etraflı faaliyetini köz ögüne alıp, onuñ edebiy, ilmiy-tenqidiy çalışmalarında “Qurultay” meselesi mühim yerini alğanını bilemiz. Faqat, halqnıñ yüreginde milliy kimlik duyğularını uyandırmaq ıntılışlarından ötrü NKVD tarafından nasıl bir azap ve cezalarğa oğratılğan Bekir Çobanzadeni yaqından bilgenleri barmı, degende “Azat Qırım” gazetasında A. İsmail ve E. Grabov basqan reportajları közümizge çarpa. Bu tarihiy hronikalarda mevzumızğa yaqın olğan daha bir şahsnı, B. Çobanzade “Qırımtatar edebiyatında Qurultaycılık ve milletçilik” kitabında söylegeni kibi, Qurulyatay şairleriniñ eñ büyügi – Cemil Kermençiklini rastketiremiz. İşte, cenk vaqıtları Qırımtatar Teatriniñ direktorı vazifesini eda etken E. Grabov “Biñde biri” eserinde 1937’ncı seneleri hapshanelerde keçirgen künlerni hatırlap C. Kermençiklinen buluşmalarnı böyle yaza:

“Kamerada[1] yatmaq usulı şöyle tayın etilgen: kündüz bir qısmı yata, bir qısmı ise ayaqta tura. Geceleri bunuñ aksi yapıla. Suvuq havada kameranıñ içersinde sıcaqtan insan nefes alamay, her kes yalñız trusiknen[2] otura. Bu vaziyette bulunğan insanlar artıq insan sıfatını da ğayıp etkenler. Kündelik payok[3] olaraq berilgen birer qaşıq perlovka kaşası[4] içün olar biribirini sögmek, dögmeknen vaqıt keçireler. İlki kelgen künüm bir saat qadar qapu yanında oturğan soñ, menim ağır vaziyetimni körgen Cemil Kermençikli öz yerini maña teklif etti. Laqırdı aqşam saat 8’den soñ fısıldınen etile. Ses-soluq çıqarmaq qatiyen yasaq olğanına baqmadan, Cemilnen o gece saat 4’ke qadar dertleştik. Her kes yuqlay, bir taqımları ayaq üstünde qalğıy...”.

Böyle etip, 1937 senesi “milletçilikke” qabahatlanıp, Aqmescit hapishanesinde öz ceza qararını beklegen Cemil Kermençikli ahırı soñu 1942’de Rusiyedeki kamplarınıñ birisinde helâk ola. Biñ bir türlü teftişler, müsadereler ve işkencelerni başından keçirgen bu qalemi qırıq, faqat iradesi qattı mahbüslerniñ uzun dertleşmeleri ne haqta olğanını añlamaq küç degildir. Haqiqatta, cezalandırılğan ve qurşunlanğan edebiyatını taqdim etken Cemil Kermençikli ve onuñ qalemdeşleri “Azat Qırım” gazetası içün ğayıp etilgen qırımtatar halq cumhuriyetiniñ temsili kibi körüne. Ve bunu hiç kimseden gizlemeyip hem yazılarında, hem de logosında açıqtan bildire edi. Gazetanıñ stratejik yonelişini aydınlatqan logolarını izlersek, bularnıñ 3 yıl, yani 1942 – 1944 ss. zarfında defalarca deñişkenini qayd etmek mümkün. Meselâ:

1.        1942 senesi (yanvar 11’den itibaren). Sade, közge çarpmağan bir gazeta “şapka”sınıñ birinci yarısında − sol taraftan büyük, qalın kiril harflerile “Azat Qrım”. Sağ taraftan ise, aynı elifbesile: “Birinci yıl çıqarılışı” ile“Haftada bir kere çıqa” yazıları yerleştirile. Arasında − künü, numarası, fiyatı ve ilh. malümatlardan ibaret olğan eki ufaq “pencere” qoyulır.

Şapkanıñ ekinci yarısında, gazeta adınıñ teren manasını daha da açıqlağan almanca “Azat Qırım − Azat olunğan Qırım” cümlesi iri harflerinen boydan boy yer alır.

Eñ soñunda kirilce yazılarından gazetanıñ “Aqmescit şeher idaresiniñ orğanı” (yanvar 30’dan itibaren “Qırım Müsülman Komitetiniñ orğanı”) olğanını da añlaymız.

2.        1942 senesi (mart 27’den itibaren). Yayınnıñ eski logosı büsbütün deñişe: Kemer şeklinde, qalın ve büyük italik harflerinen basılğan “Azat Qrım” söz ibaresi hürriyetçi qırımtatar şairleriniñ eserlerinde terennüm etilgen “Çatırdağ” süreti üzere yerleştirilir. Vesile, pek mahsuldar qurultaycı yazıcılarından birisi H. Odabaşnı añmalı. O, realizm usulı ile yazğan eserlerni “Çatırtavlı” mahlâsınen imzalap matbuatta til temizligi, maarif işleriniñ sağlamlığı, cemiyet ve devletniñ işbirligi kibi meselelerini kün tertibine qoya. Ve Qırım müsülman halqını zararlı mutaasiplik, konservativ mevkürelerinden vazgeçip Avrupa yaşayış tarzına avuşmağa çağıra edi.

1943 senesi “Azat Qırım” gazetasında “Tilci, yazıcı ve hoca Odabaş” maqalesinde Habibullah Odabaşnıñ qırımtatar tili ve edebiyatı sahasında yapqan hızmetleri tetqiq etilip, onuñ etraflı sürette malümat sahibi olğanı haqqında haber berile. Bu yerden de mezkürniñ edebiyatqa kirgen ilk adımları İstanbulda, yani “Yaş tatar yazıları” degen şiirler toplamından başlanğanını ögrenemiz. İşte, bu adı keçken kitapta H. Odabaşnıñ “Zavallı tayım” eserinden başqa B. Çobanzadeniñ “Anañ qayda?”, “Sabancınıñ topraqqa maqtavları”; N. Çelebicihannıñ “Qarılğaçlar duası”; M. Niyaziyniñ “Oylav”; H. Çergiyniñ “Taqdir” ve ilh. manzum ve nesir parçalarını rast ketirmek mümkün. Habibullah Odabaş, 1917 senesi Türkiyeden Qırımğa qayttıqtan soñra I. Qırımtatar Qurultayınıñ işine davet etile. Böyleliknen, yañı qurulğan Qırım Müsülman İcra Komitetiniñ naşir efkârı “Millet” gazetasında eretegeler, kezintiler ve çıbırtmalarnı “Çatırtavlı” mahlâsınen imzalap basa.

3.        1942 senesi, iyül 18’den itibaren “Azat Qırım” gazetasınıñ tış körünişi biraz deñişti. Yani yayınnıñ durumını belgilegen “Qırım Müsülman Komitetiniñ naşir efkârı” − “Qırım Tatar Komitetleriniñ naşir efkârı” ifadesinen avuştırıldı. Eski şapkadaki pahta çiçekleri ve diger milliy örneklernen ziynetlengen küçük “pencereler” aynı qala. Velâkin, kemer şekilli “Azat qrım” gazetasınıñ adı altında “Çatırdağ” süreti degil, 1917 – 1920 seneleri qırımtatarlar bayrağında olğan büyük ve tantanalı milliy tamğa yerleştirile.

4.        1943 senesi (yanvar 16’dan itibaren). Şapkanıñ büsbütün milliy ahenkleri yoq etilip, yalñız qocaman harflerlerinen “AZAT KIRIM” sözleri. Ve arasında Qırım müsülman legionlarınıñ “teraze” tamğalı alâmeti tab olunır.

5.        1943 senesi (noyabr 12’den itibaren) ise gazetanıñ logosı resmiy klassik şeklini ala. Ve oquyıcılarnıñ diqqatını pek çoq çekken süslemeler, emblemalar yerine Qırım yarımadası haritasınıñ küçük şekli yerleştirile. Tabiy, ortasında qırımtatar tamğası da bar! Anlaşıla ki, bütün bular yayınnıñ adı ile birlikte 1917’de Müsülman İcra Komitetiniñ ilân etken “Qırım Qırımlılarındır” şiarını ifadelemek ve Qırım Cumhuriyetin tiklenecegine imanı olğanı içün icat etilgen edi.

Yayınnıñ yerini fazla almamaq içün maqalede olğan bütün dipnotlarını sildim